Bazylika kolegiacka Świętej Trójcy w Krośnie

---

Historia i opis

Zgodnie z tradycją, zarówno parafia, jak i pierwszy kościół w Krośnie datowane są na rok 1342. W obecnej świątyni można odnaleźć pełny obwód ścian prezbiterialnej i nawowej części budynku. Pierwotne prezbiterium, które było niższe niż dzisiejsze, nakryte było sklepieniem krzyżowo-żebrowym, osadzonym na solidnych kamiennych wspornikach. Pierwotnie dwunawowy halowy korpus obiektu posiadał pięć przęseł sklepienia z elementami trójpodporowymi. Te ostatnie były wspierane na czterech umieszczonych osiowo filarach między nawami. Sklepienia tego typu cieszyły się ogromną popularnością w Małopolsce za czasów Kazimierza Wielkiego. Wiele podobnych realizacji powstało w tamtym okresie w Wiślicy, Niepołomicach, Stopnicy, Szydłowie oraz Nowym Sączu.

Znaczny rozwój miasta w XV wieku spowodował, że główna świątynia była nieustannie rozbudowywana. W pierwszej połowie tego stulecia, w części północnej, dodano kaplice św. Anny (przed 1402) oraz św. Wojciecha (przed 1448). Z drugiej strony, od południa, dobudowane zostały kaplice Bractwa Najświętszej Maryi Panny (przed 1446) oraz śś. Piotra i Pawła (przed 1512). Pod koniec wieku XV nastąpiła nadbudowa prezbiterium, które zyskało nowe, zachowane do dzisiaj, późnogotyckie sklepienie sieciowe. W okresie przełomu XV i XVI wieku powiększono także zakrystię, rozbudowując ją o pomieszczenie skarbca na piętrze. Warto nadmienić, że w 1638 roku miało miejsce tragiczne wydarzenie – pożar, który zniszczył sporą część Krośnieńskich zabudowań. Do tej pory sądzono, że ogień poważnie zniszczył również główną świątynię, jednak w świetle obecnych badań, zdania te wydają się być nadmiernie przesadzone.

Nowoczesny kształt budynku jest efektem działań rajcy krośnieńskiego, pochodzącego ze Szkocji, Wojciecha Roberta Portiusa, który przeznaczył znaczne środki finansowe na jego renowację. Prace mogły być kierowane przez włoskiego muratora Wincentego Petroniego, który przekształcił wnętrze świątyni z gotyckiego na manierystyczny styl. Z tego okresu pochodzi także zachowane do dziś sklepienie kolebkowe z lunetami w nawie głównej oraz kolebkowo-krzyżowe sklepienia bocznych kaplic. Zlecone przez Portiusa przebudowy były nie tylko zmieniające, ale także nadały budowli nowy charakter – wówczas kaplica śś. Piotra i Pawła stała się mauzoleum rodziny Portiusów. W tej zmodyfikowanej formie, z drobnymi jedynie zmianami, kościół przetrwał do początku XX wieku, kiedy to rozpoczęto jego restaurację, przywracając wiele z wcześniejszych cech stylowych i detali architektonicznych.

W 1899 roku wykonano polichromię ścian prezbiterium, której autorem był Franciszek Daniszewski. Niestety, w czasie II wojny światowej doszło do zniszczenia sygnaturki kościoła, której nie udało się już odbudować. W 2004 roku archeolog Jan Gancarski prowadził wykopaliska w krypcie Fary, gdzie odkryto nieznane wcześniej sarkofagi biskupów. Dnia 17 września 2012 roku w bazylice odsłonięto tablicę upamiętniającą ofiary zbrodni katyńskiej, związaną z Krosnem; wśród wymienionych znalazły się m.in.: st. post. Franciszek Ambicki, kpt. inż. Stanisław Jugendfein, por. Marian Sanok, ppor. Michał Seredyński oraz ppłk dypl. Józef Trepto.

Od sierpnia 2014 roku proboszczem parafii jest ks. dr. prał Andrzej Chmura.

Ważniejsze elementy wnętrza

Wyjątkowy wystrój wnętrza bazyliki kolegiackiej z Krosna jest uznawany za jeden z najstarszych i najbarwniejszych w Polsce. Jego bogactwo i zachowanie współczesnych elementów są nie do przecenienia.

Na belce tęczowej znajduje się niezwykle ważny element – Grupa Pasji, która jest uznawana za wybitne dzieło gotyckie, powstałe w warsztacie krakowskim około 1400 roku. Warto również zwrócić uwagę na wczesnobarokowe epitafium Zofii Kanafolskiej z Kiellarów, które zostało wmurowane na wewnętrznej arkadzie łuku tęczowego. To wykonane z czarnego marmuru dębnickiego epitafium, zawiera owalny portret zmarłej malowany na blasze i umieszczony w przyczółku.

Na tym samym łuku znajduje się też obraz „Koronacja Matki Boskiej przez Trójcę Świętą”, stworzony przez Jakuba Trwałego około 1480 roku. W tej przestrzeni można podziwiać także dzieło Jana Wielkiego, krakowskiego malarza z lat 70. XV wieku, które jest umiejscowione na filarze arkady tęczowej przy wejściu do prezbiterium.

W drewnianym ołtarzu głównym z lat 30. XVII w. znajdujemy obraz „Adoracja Trójcy Świętej i Matki Boskiej”, stworzony przez weneckiego malarza Tomasza Dolabellę. Warto zauważyć, że obok niego znajduje się również obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, który powstał na podstawie ryciny rzymskiego rytownika Antonia Caranzani. Kolejna kompozycja, „Adoracja Najświętszego Sakramentu”, przedstawia duchowieństwo oraz stany świeckie, również stworzona według grafiki Antoniego Wierixa.

W lewej ścianie prezbiterium umieszczono płytę nagrobną biskupa Stanisława Tarły, zdobioną herbem „Topór” oraz insygniami biskupimi. Płyta ta zawiera inskrypcję datującą na 14 grudnia 1544 roku.

Na uwagę zasługuje także nagrobek Jana Skotnickiego, postaci przekonywującej nas o sztuce sepulkralnej wczesnobarokowej, uznawany za przykład tego stylu. Wykonany z czarnego marmuru przez Włochów, którzy pracowali dla Zygmunta III Wazy około 1621 roku, przypomina o Zofii Skotnickiej z Ligęzów, córce Mikołaja Ligęzy, kasztelana wiślickiego.

W kolejnym ciekawym elemencie wnętrza są stalle mansjonarskie z ok. 1600 roku, które zdobiono malowidłami nawiązującymi do scen biblijnych oraz przedstawieniami świętych. Aż dziesięć ołtarzy bocznych z XVII wieku, stworzonych przez krośnieńskich snycerzy, stanowią dodatkowy wyraz artystyczny tej przestrzeni.

Nie sposób pominąć również dwudziestu kilku obrazów autorstwa polskich artystów związanych z kręgiem Tomasza Dolabelli, tematycznie związanych ze śmiercią, takich jak „Memento mori” oraz „Dzwon Śmierci”.

Cynowa chrzcielnica znajdująca się w kaplicy Św. Wojciecha, wsparta na trzech lwach, została ufundowana przez Wojciecha Portiusa w 1634 roku. Z kolei manierystyczna ambona, z połowy XVII wieku, była fundowana przez Annę Porcjuszową i przedstawia personifikacje cnót kardynalnych oraz teologalnych. Obok ambony zainstalowana jest ława Wojciecha Portiusa, też z personifikacją sprawiedliwości.

W ciągu wieków zaaranżowano także chór muzyczny z połowy XVII wieku z prospektem organowym, którego fundatorką była Zofia Skotnicka z Ligęzów. Spośród obrazów wyróżnia się „Sąd Ostateczny”, namalowany według ryciny flamandczyka Jana Sadelera. Nad wejściami do kaplic znajdują się cztery wyjątkowe obrazy, z takich jak Św. Jerzy, Zabójstwo św. Stanisława oraz Dzwon Śmierci.

W przestrzeni tej znajdziemy również cykl obrazów przedstawiających życie Chrystusa umieszczony na filarach wewnętrznych nawy, w tym Gody w Kanie Galilejskiej oraz Chrzest Chrystusa w Jordanie. Wśród nowocześniejszych prac wyróżnia się obraz Św. Teresy, namalowany w 1926 roku przez Stanisława Witowskiego-Iskrzyniaka, ucznia gimnazjum. Z okazji beatyfikacji siostry Faustyny Kowalskiej, umieszczono w kościele obraz „Jezu, ufam Tobie”.

Kaplice

W większości kaplic w krośnieńskiej farze swoje ślady pozostawił ród Portiusów, którzy odegrali niezwykle ważną rolę w ich fundacji. Te wyjątkowe miejsca są pełne historycznych i artystycznych skarbów.

Fara zachwyca licznymi kaplicami, w tym szczególnie kaplicą pod wezwaniem św. Piotra i Pawła. Jest to dwukopułowe mauzoleum rodziny Portiusów, które zostało zaprojektowane przez Włoskiego architekta Vincenzo Petroniego. Kaplica ta ma kształt czteroboczny z narożami, które zostały ścięte wewnątrz, a na szczycie wznosi się zachwycająca kopuła zdobiona bogatymi sztukateriami o motywach kartuszowych.

Na ścianach tej kaplicy można zobaczyć portrety członków rodu Portiusów, których szczątki spoczywają w niedostępnej krypcie grobowej, ukrytej pod posadzką tego niezwykłego miejsca. Wspomnianymi postaciami są Anna z Hesnerów Portiusowa (zm. 1648), Robert Wojciech Portius (zm. 1661) oraz Tomasz Portius, brat Wojciecha Roberta (zm. 1676).

Oprócz kaplicy pw. św. Piotra i Pawła, w farze znajdują się także inne ważne kaplice, w tym: Matki Boskiej Szkaplerznej, św. Wojciecha (przed 1448), św. Jana Nepomucena oraz św. Anny (1402). Te dodatkowe kaplice są świadectwem bogatej historii oraz duchowego dziedzictwa, które można odkryć w tej niezwykłej budowli.

Dzwonnica

Dzwonnica kościoła farnego, zbudowana w latach 1637–1651, powstała z funduszy Wojciecha Roberta Portiusa. To imponująca, trójkondygnacyjna struktura, która jest niezależna od głównej bryły świątyni. Wyposażona w efektowny baniasty hełm z kolumnową latarnią, której obecny kształt jest rezultatem modernizacji przeprowadzonej pod koniec XIX wieku, pod kierownictwem architekta Tadeusza Stryjeńskiego.

Wysokość wieży sięga 38 metrów. W jej wnętrzu znajdują się trzy dzwony, które zostały odlano po tragicznym pożarze Krosna w 1639 roku, z funduszu Wojciecha Roberta Portiusa. Stworzyli je znani ludwisarze, Stefan Meutel oraz Jerzy Olivier. Dzwony zostały zamontowane na wieży dopiero po roku 1658.

Dzwon „Urban” posiada dolny obwód mierzący 490 cm, co czyni go największym w dzwonnicy. Dzwon „Jan” z kolei ma dolny obwód wynoszący 390 cm, a najmniejszy „Marian” osiąga obwód 350 cm.

---

Oceń: Bazylika kolegiacka Świętej Trójcy w Krośnie

---