Kościół i Klasztor oo. Franciszkanów w Krośnie

Kościoły

Klasztor franciszkanów, w towarzystwie kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, jest zlokalizowany w Krośnie, a dokładnie przy ulicy Franciszkańskiej, blisko tętniącego życiem rynku.

Obiekt ten łączy w sobie duchowe i kulturowe dziedzictwo, co czyni go istotnym punktem na mapie tej urokliwej miejscowości.

Franciszkanie w Krośnie

Nie ma pełnej pewności co do momentu przybycia franciszkanów do Krosna oraz ich kierunku. Można jednak przypuszczać, że wydarzenie to miało miejsce w drugiej połowie XIII wieku, tuż przed najazdem Tatarów w 1241 roku lub niedługo po nim. Wówczas to w rejonie Krosna, w którym miało miejsce znaczące wyludnienie, nasiliło się osadnictwo zarówno polskie, jak i niemieckie. Sytuacja ta sprawiła, że Krosno, nie przynależące do diecezji krakowskiej, stało się obszarem działań misyjnych franciszkanów.

Pierwotnie franciszkanie rezydowali w starej, wiejskiej osadzie położonej na prawym brzegu Wisłoka, znanej dzisiaj jako „Zawodzie”. Tam, dzięki darowi sołtysa Jana, mogli zagospodarować łan pola oraz ogród. Z legendy ludowej wyłania się informacja, iż ich pobyt rozpoczął się przy kaplicy poświęconej Przemienieniu Pańskiemu, która administracyjnie podlegała miastu. W późniejszych latach bracia zdecydowali się wznieść drewniany klasztor oraz kościół. Istnieje podanie, że krzyż, który jeszcze krótko po zakończeniu ostatniej wojny stał na Zawodziu, miał być umiejscowiony w okolicy starego franciszkańskiego kościoła.

Klasztor w Krośnie nigdy nie dysponował dokumentem fundacyjnym. Historycy przyjmują, że oficjalne osiedlenie franciszkanów miało miejsce w roku 1378, za decyzją biskupa przemyskiego Eryka, który również należał do tego zakonu. W roku 1399, w wyniku potężnego pożaru, spalił się zarówno drewniany kościół, jak i klasztor. W obliczu tej katastrofy, bracia podjęli decyzję o przeniesieniu się do wnętrza murów miejskich, przechodząc z prawego na lewy brzeg Wisłoka.

Na mocy umowy zawartej 13 lutego 1400 roku, gwardian Mikołaj oraz jego współbracia uzyskali zgodę od dziedzicznego wójta Krosna Piotra, radnych oraz mistrzów cechowych na zakup działki w mieście za 300 grzywien groszy praskich. Ziemia ta znajdowała się w południowo-wschodniej części miasta, w narożniku muru, który wykonał król Kazimierz Wielki, pomiędzy dwiema basztami, nieopodal Bramy Węgierskiej.

Po zakupu podjęto natychmiastową budowę murowanego kościoła oraz drewnianego klasztoru, włącznie z „szpitalikiem” (przytułkiem) dla osób starszych, który miał być wsparty miejskimi murami. Król Władysław Jagiełło, odwiedzając Krosno w jesieni 1407 roku, zatwierdził umowę kupna, zwalniając klasztor z wszelkich obciążeń podatkowych oraz państwowych, co dotyczyło zarówno działki w obrębie murów, jak i majątku za Wisłokiem, darowanego przez sołtysa Jana.

Do początku lat trzydziestych XX wieku klasztor w Krośnie, podobnie jak inne franciszkańske ośrodki na Podkarpaciu, podlegał prowincji we Lwowie. Później podporządkowano go prowincji krakowskiej.

Klasztor franciszkanów

Klasztor oo. Franciszkanów w Krośnie ma bogatą historię, której architektura odzwierciedla minione epoki. Obecny wygląd budowli datuje się na przełom XV i XVI wieku. Usytuowanie parterowych zabudowań w południowo-wschodnim kącie dawnych murów obronnych świadczy o strategicznym myśleniu budowniczych.

Znaczącą rolę w powstaniu murowanego piętra, które zostało zbudowane w 1591 roku, odegrał Jerzy Mniszech, wojewoda sandomierski. Klasztor niegdyś należał do dobrze ufortyfikowanego kompleksu, którego dwa skrzydła pozostały do dziś. Zostały one połączone pod kątem prostym, a ich dach pokryty jest bogato zdobioną renesansową attyką, co czyni całość wyjątkowym przykładem stylu architektonicznego tamtego okresu.

W latach 1438–1440 gwardianem klasztoru był późniejszy święty, Jan z Dukli, co sprawia, że to miejsce jest także ważne duchowo.

W podziemiach klasztoru znajdują się sklepione piwnice, które dodają tajemniczości tej budowli. Refektarz klasztorny z jego drewnianym, belkowanym stropem z końca XVI wieku, z inskrypcją łacińską wyrytą na centralnym tragarzu, pełnił ważną rolę w życiu wspólnoty zakonu.

Wnętrze klasztoru wzbogacają liczne cenne obrazy z XVIII oraz XIX wieku, a także bogata biblioteka, która z pewnością stanowi skarb dla badaczy i miłośników historii.

Kościół franciszkanów w Krośnie

Kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Krośnie, to wyjątkowy obiekt zbudowany z cegły, z częściową kamienną okładziną, w stylu gotyckim. Jego budowa odbyła się w etapach od początku XV wieku do wczesnych lat XVI, co można zauważyć w różnych elementach architektonicznych kościoła. W początkowym etapie, w 1402 roku, ukończona została pierwsza część budowli, która obejmowała zamknięte trójbocznie prezbiterium oraz zakrystię przylegającą od północy.

W ciągu XV wieku kościół zyskał halowy, trójprzęsłowy korpus, a także gotycką kaplicę pw. Przemienienia Pańskiego, do której ołtarza, obecnie barokowego, przez stulecia prowadził obraz przedstawiający to właśnie wydarzenie. Obecnie zdobi go wizerunek św. Jana z Dukli. W 1613 roku, zrealizowano od strony południowej Kaplicę Różańcową, która ma ośmiokątny kształt i została zwieńczona kopułą, co czyni ją doskonałym przykładem renesansowej architektury. Jej fundatorem był Aleksander Konwicki reprezentujący Bractwo Różańcowe.

Również w1618 roku dobudowano Kaplicę Męki Pańskiej, która niestety nie zachowała się do dziś, gdyż została rozebrana na początku XIX wieku. Od strony północnej, w latach 1647-1648, swoją formę przybrała wczesnobarokowa Kaplica Oświęcimów, poświęcona Najświętszej Maryi Pannie i św. Stanisławowi ze Szczepanowa.

Wydarzenia z 1872 roku, kiedy to kościół uległ niemal całkowitemu zniszczeniu w wyniku pożaru, wymusiły na parafii podjęcie działań odbudowujących. Już w 1880 roku kościół mógł się cieszyć z nowego dachu, a pełna restauracja miała miejsce w latach 1899-1904 pod nadzorem architekta Tadeusza Stryjeńskiego oraz inżyniera Wiktora Sikorskiego. W efekcie tych prac, przywrócone zostały niektóre elementy pierwotnej struktury świątyni, w tym gotyckie okna oraz oryginalny wystrój fasady frontowej.

Dalsze prace konserwacyjne miały miejsce w latach 1968-1971, kiedy to skupiono się m.in. na kamiennych okładzinach filarów wspierających nawy. Obecna forma kościoła to przestronny, trójnawowy budynek z wydłużonym prezbiterium zamkniętym w wielobok. Ceglana fasada, trójdzielna, wieńczona jest imponującym XVI-wiecznym gotyckim oknem, a jej szczyt zdobi wyrazisty krenelaż.

Prezbiterium oraz część naw otoczone są solidnymi przyporami, co nadaje im dodatkowej stabilności. Warto dodać, że kościół nigdy nie miał wieży, a obecny dach główny, pokryty dwuspadowym materiałem, zachwyca barokową sygnaturką umieszczoną w centralnym punkcie kalenicy. Nawy boczne mają dachy pulpitowe, cechujące się nieco mniejszym spadkiem.

W swojej architekturze wnętrza tego obiektu można znaleźć późnogotyckie sklepienia z XVI wieku; w głównej nawie sklepienia są gwiaździste, natomiast w nawach bocznych – krzyżowo-żebrowe. Prezbiterium zdobi sklepienie kolebkowe z lunetami, które powstało w czasie restauracji po pożarze. Kaplica Przemienienia Pańskiego szczyci się gotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym z pierwszej połowy XV wieku.

Przejście do zakrystii z prezbiterium służy kamiennym, późnogotyckim portalem datowanym na przełom XV i XVI wieku. Wyposażenie kościoła, pomimo upływu lat, pochodzi głównie z nowszych okresów. Wewnątrz znajduje się figuralna polichromia z 1885 roku, arcydzieło Jana Tabińskiego, które odnowiono w latach 1968-1971 dzięki Mieczysławowi Świerczewskiemu. Warto zwrócić uwagę na cenne nagrobki znajdujące się w świątyni. Ołtarz główny natomiast zdobi obraz Matki Boskiej Murkowej, który został ukoronowany w 2010 roku przez ks. kard. Stanisława Dziwisza oraz ks. abpa Józefa Michalika.

Nagrobki

W kościele Franciszkanów można odnaleźć cztery imponujące nagrobki, które stanowią znakomite przykłady rzeźby z okresów renesansu i baroku. Te dzieła sztuki rzeźbiarskiej, wykonane przez utalentowanych artystów polskich oraz włoskich, realistycznie przedstawiają postacie zmarłych.

  • Nagrobek Barbary z Kamienieckich Mniszchowej, która zmarła około 1569 roku, jest znany jako starościna sokalska i łukowska. Stworzył go Jakub Trwały, lwowianin. Barbara Mniszech była matką Jerzego Mniszcha, wojewody sandomierskiego, oraz babką Maryny Mniszchówny, carycy i żony Dymitra Samozwańca.
  • Nagrobek Jana Kamienieckiego, syna wojewody podolskiego, który żył w latach 1524-1560, został wytworzony przez włoskiego artystę Jana Marię Padovano.
  • Nagrobek Jadwigi z Włodków Firlejowej (1530–1609), siostrzenicy kanclerza Jana Zamoyskiego oraz żony fundatora Piotra Firleja, wojewody lubelskiego i kasztelana zawichojskiego, to dzieło Giovanniego Reitino De Lugano z 1611 roku, który zmarł około 1620 roku.
  • Nagrobek Jana i Elżbiety Jędrzejowskich, dziedziców Potoka, to dwukondygnacyjne dzieło autorstwa nieznanego polskiego rzeźbiarza, które powstało po śmierci Jana około 1597 roku.

Zgodnie z informacjami K. Niesieckiego, w kościele miał znajdować się także nagrobek biskupa przemyskiego Stanisława Tarły.

Kaplica Oświęcimów

Kaplica, której powstanie miało miejsce w niezwykle szybkim tempie, zbudowana została w okresie od 2 maja 1647 roku do 8 października 1648 roku. Fundator, Stanisław Oświęcim, będący szlachcicem i dyplomatą, zlecił jej konstruktację na cześć swojej przyrodniej siostry, Anny Oświęcimówny, która urodziła się w 1626 roku a zmarła w 1647 roku.

Architektura kaplicy, dobudowanej od północnej strony pierwszego przęsła bocznej nawy kościoła, została zaprojektowana przez mediolańskiego twórcę, Vincenzo Petroniego. Budowla zrealizowana została na planie kwadratu i pokryta została kopułą, która zwieńczona jest charakterystyczną latarnią. Umiejscowiona jest na nieco wyższej kondygnacji w stosunku do nawy głównej, do której prowadzi kilka stopni oraz elegancki marmurowy portal, zamknięty ozdobną kratą.

Wnętrze kaplicy emanuje bogactwem zdobień, które powstały dzięki sztukateriom autorstwa Jana Baptisty Falconiego. Motywy zdobnicze obejmują elementy takie jak: małżowiny, kartusze, panoplia, girlandy kwiatowe oraz wizerunki aniołów.

W ołtarzu kaplicy widnieje obraz przedstawiający Wskrzeszenie Piotrowina przez św. Stanisława. Na ścianach znajdują się wizerunki Oświęcimów oraz ich rodziców: ojca Floriana Oświęcima i jego żon: Barbary z Szamotów Oświęcimowej, Reginy ze Śląskich, a także Jana Oświęcima, który pełnił funkcję podstarościego, podczaszego bielskiego oraz sędziego sanockiego.

W podziemiach kaplicy spoczywają groby rodzeństwa Anny i Stanisława Oświęcimów, o których krąży jedna z legend związanych z Krosnem. Opowiada ona o miłości Stanisława do jego przyrodniej siostry Anny, obdarzonej niezwykłą urodą i wdziękiem, która odwzajemniała uczucia swojego brata. Stanisław wyruszył do Rzymu w celu uzyskania dyspensy od papieża na ślub. Niestety, Anna, oczekując go, zapadła na ciężką chorobę, a kiedy Stanisław wrócił z pozwoleniem, zmarła, rzekomo z nadmiaru szczęścia. Ta romantyczna historia, znana jako legenda Oświęcimów, pojawiła się na początku XIX wieku, wpisując się w ducha epoki romantyzmu. Ciekawostką jest, że sam Stanisław nie odnosi się do tej sytuacji w prowadzonej przez siebie „Diariuszu”.

Zakonnicy

W historię konwentu franciszkanów w Krośnie wpisuje się znakomita lista gwardianów, którzy pełnili swoje funkcje na przestrzeni wieków. Przypomnienie ich imion i dat, to nie tylko uhonorowanie ich pracy, ale także ważny element pamięci o tradycji religijnej.

  • o. Wawrzyniec z Krakowa (ok. 1397),
  • o. Mikołaj (ok. 1400),
  • o. Jan z Dukli (ok. 1453),
  • o. Jan ze Saksoni z Mühlhausen (1518-1520),
  • o. Walenty (1539-1544),
  • o. Aleksy (ok. 1557),
  • o. Andrzej Wilczek (ok. 1598),
  • o. Marcin Leopolita (pocz. XVII w.),
  • o. Klemens Skalmirski (ok. 1604),
  • o. Jerzy (ok. 1605),
  • o. Kasper z Jarosławia (ok. 1607),
  • o. Modest z Krakowa (ok. 1608),
  • o. Klemens Skalmirski (1609-1611),
  • o. Feliks z Chełmu (1612-1613),
  • o. Benedykt z Radzienia z Prus (1613-1615),
  • o. Maciej Maurycy, Prokop, z Inowrocławia (ok. 1617, zast.),
  • o. Leonard z Krakowa (od 1617 do 1656 lub 1660),
  • o. Symeon Rulikowski (ok. 1647),
  • o. Bonawentura Bieniakowski (ok. 1657),
  • o. dr Bernardyn Maczewski (ok. 1660),
  • o. Idzi Marszczyński (ok. 1664),
  • o. Franciszek Jabłoński (ok. 1671),
  • o. Hieronim Tabędzki (ok. 1672, prezydent),
  • o. Marian Korybski (ok. 1672),
  • o. Cyryl Wieruszkowicz (ok. 1676),
  • o. Franciszek Tyrawski (ok. 1679),
  • o. Kazimierz Smołczyński (ok. 1682),
  • o. Cyryl Wieruszkowicz (ok. 1682),
  • o. dr Antoni Długosz (1694-1700),
  • o. Franciszek Leszczyński (ok. 1695, prezydent),
  • o. Jan Barglicki (ok. 1696, prezydent),
  • o. Jerzy Słabicki (1704-1708),
  • o. Ludwik Molski (1708-1713),
  • o. Hipolit Godowski (ok. 1713, komisarz),
  • o. Marcian Śmiglowski (ok. 1714, prezydent),
  • o. Józef Martynkiewicz (1714-1717),
  • o. Wiktoryn Siewiecki (1717-1719),
  • o. Piotr Krasowski (1719-1720),
  • o. Elzeary Rogowski (1720-1730),
  • o. Patrycy Brodowski (ok. 1724),
  • o. Jan Chryzostom Skaliński (1730-1734),
  • o. Walerian Komodziński (1734-1737),
  • o. Józef Krotolski (ok. 1734; prez. o. Piotr Krasowski),
  • o. Piotr Krasowski (ok. 1738),
  • o. Daniel Barowicz (1739-1740),
  • o. Teodozy Zawadzki (ok. 1740-1741),
  • o. Mikołaj Buchowiecki (ok. 1742, prezydent),
  • o. Adrian Pawłowski (ok. 1742-1743),
  • o. Faustyn Bojarski (ok. 1743),
  • o. Jacek Łękawski (ok. 1747-1749),
  • o. Teodozy Zawadzki (ok. 1750),
  • o. Tomasz Hnatowski (ok. 1759),
  • o. Jacek Łękawski (ok. 1761),
  • o. Jan Mężyński (ok. 1762),
  • o. Jacek Pawłowski (ok. 1765),
  • o. Józef Rudziński (ok. 1767),
  • o. Julian Gomuliński (ok. 1768),
  • o. Teodozy Zawadzki (ok. 1772),
  • o. Kalikst Kowalski (ok. 1773),
  • o. Damian Wolski (ok. 1774),
  • o. Teodozy Zawadzki (ok. 1776, prezydent),
  • o. Bonawentura Runowski (ok. 1777),
  • o. Józef Martynkiewicz (ok. 1781),
  • o. Bonawentura Runowski (ok. 1782),
  • o. Adam Hartman (ok. 1785),
  • o. Tobiasz Sakiewicz (ok. 1786),
  • o. Jan Chryzostom Jakubowicz (ok. 1792),
  • o. Stanisław Tomczynowski (ok. 1794),
  • o. Ambroży Goszczyński (ok. 1801),
  • o. Tadeusz Bogucki (ok. 1806),
  • o. Stanisław Tomczynowski (ok. 1810),
  • o. Benedykt Piotrowski (ok. 1814),
  • o. Bernard Zacharyasiewicz (ok. 1820),
  • o. Wincenty Gromkowski (ok. 1821),
  • o. Rafał Żak (od ok. 1828 do ok. 1831),
  • o. Ignacy Ogorzelski (od ok. 1831 do ok. 1832),
  • o. Remigiusz Ziegler (od ok. 1832 do ok. 1835),
  • o. Karol Burdziński (komisarz od ok. 1835 do ok. 1837, gwardian od ok. 1837 do ok. 1839),
  • o. Dominik Skowroński (od ok. 1839 do ok. 1841),
  • o. Paweł Gracowski (od ok. 1841),
  • o. Cyprian Sułkowski (do ok. 1844),
  • o. Hieronim Głód (od ok. 1845),
  • o. Kornel Motylewicz (od ok. 1852 do ok. 1858),
  • o. Wawrzyniec Ferentsak (od ok. 1858 do ok. 1866),
  • o. Innocenty Nycz (od ok. 1867 do ok. 1871),
  • o. Marcin Czerwiński (od ok. 1871 do ok. 1874),
  • o. Antoni vel Piotr Kowalik (od. ok. 1874 do ok. 1879),
  • o. Urban Ochęduszka (od ok. 1879 do ok. 1883),
  • o. Bronisław Kuś (od ok. 1883 do ok. 1884),
  • o. Romuald Piechowicz (od ok. 1884 do ok. 1885),
  • o. Kamil Matejkiewicz (od. ok. 1885 do ok. 1886),
  • o. Innocenty Nycz (od ok. 1886 do 1889),
  • o. Kasjan Serwin (od 1889 do ok. 1895),
  • o. Zygmunt Tomczykowski (ok. 1894/1895),
  • o. Daniel Bieleń (od 1895 do ok. 1899),
  • o. Karol Olbrycht (od 1899 do 1902),
  • o. Zygmunt Tomczykowski (od 1902 do I 1904),
  • o. Alojzy Karwacki (od I 1904 do ok. 1905),
  • o. Karol Olbrycht (od ok. 1905 do ok. 1908),
  • o. Ludwik Pachowicz (od ok. 1908 do ok. 1909),
  • o. Daniel Bieleń (od 1909 do ok. 1910),
  • o. Norbert Sobolewski (od ok. 1910 do ok. 1915),
  • o. Kamil Matejkiewicz (ok. 1916),
  • o. Sebastian Radwański (od ok. 1917),
  • o. Paweł Pelczar (w latach 20.),
  • o. Zygmunt Tomczykowski (do ok. 1930),
  • o. Ferdynand Świerczyński (pocz. lat 30.),
  • o. Hugo Czyż (ok. 1934),
  • o. Ferdynand Świerczyński (ok. 1935),
  • o. Konrad Wawrzyńczyk (ok. 1937).

Przypisy

  1. Franciszkanie – Krosno. [dostęp 07.08.2018 r.]
  2. Schematismus Universi Venerabilis Cleri saecularis et regularis Dioecesis Premisliensis rit. lat. pro Anno Domini 1937. Przemyśl: 1937, s. 187.
  3. Schematismus universi venerabilis cleri Saecularis et Regularis Dioeceseos Ritus Latini Premisliensis pro Anno Domini 1935. Przemyśl: 1935, s. 127.
  4. Schematismus Universi Venerabilis Cleri saecularis et regularis Dioecesis Premisliensis rit. lat. pro Anno Domini 1934. Przemyśl: 1934, s. 183.
  5. Schematismus Universi Venerabilis Cleri saecularis et regularis Dioecesis Premisliensis rit. lat. pro Anno Domini 1931. Przemyśl: 1931, s. 180.
  6. Schematismus Universi Venerabilis Cleri saecularis et regularis Dioecesis Premisliensis rit. lat. pro Anno Domini 1930. Przemyśl: 1930, s. 178.
  7. Schematismus Universi Venerabilis Cleri saecularis et regularis Dioecesis Premisliensis rit. lat. pro Anno Domini 1929. Przemyśl: 1929, s. 179.
  8. Schematismus Universi Venerabilis Cleri saecularis et regularis Dioecesis Premisliensis rit. lat. pro Anno Domini 1928. Przemyśl: 1928, s. 179.
  9. Elenchus Cleri Dioeceseos Ritus Latini Premisliensis pro Anno Domini 1924. Przemyśl: 1924, s. 108.
  10. Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie für das Jahr 1918. Wiedeń: 1918, s. 1078.
  11. Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie für das Jahr 1917. Wiedeń: 1917, s. 1020.
  12. Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie für das Jahr 1916. Wiedeń: 1916, s. 988.
  13. Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie für das Jahr 1915. Wiedeń: 1915, s. 1039.
  14. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1914. Lwów: 1914, s. 553.
  15. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1913. Lwów: 1913, s. 552.
  16. Schematismus Universi Venerabilis Cleri Dioeceseos Premisliensis tum Saecularis tum Regularis Ritus Latini (1914). Przemyśl: 1913, s. 280.
  17. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1912. Lwów: 1912, s. 497.
  18. Schematismus universi venerabilis cleri Saecularis et Regularis Dioeceseos Ritus Latini Premisliensis pro Anno Domini 1912. Przemyśl: 1911, s. 308.
  19. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1911. Lwów: 1911, s. 498.
  20. Schematismus universi venerabilis cleri Saecularis et Regularis Dioeceseos Ritus Latini Premisliensis pro Anno Domini 1910. Przemyśl: 1909, s. 302.
  21. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1910. Lwów: 1910, s. 478.
  22. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1909. Lwów: 1909, s. 478.
  23. Schematisus universi venerabilis cleri Saecularis et Regularis Dioeceseos Ritus Latini Premisliensis pro Anno Domini 1909. Przemyśl: 1908, s. 291.
  24. Kronika. Z zakonu oo. Franciszkanów. „Dziennik Polski”. Nr 37, s. 2, 24 stycznia 1904.

Oceń: Kościół i Klasztor oo. Franciszkanów w Krośnie

★★★★★
Średnia ocena:4.83 Liczba ocen:17